ภาพ : หอจดหมายเหตุแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ สงขลา กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม
ยอดพระบรมธาตุนครที่ถูกซ่อมแปลงใหม่ในต้นทศวรรษที่ ๒๑๙๐ ได้ปรากฏเอลเมนต์ทางสถาปัตยกรรมพิเศษชุดหนึ่งคือ ในชั้นปลีถัดชั้นปล้องไฉนที่โดยทั่วไปควรจะเป็นปลี ลูกแก้วคั่นปลี แล้วต่อปลียอดชะลูดขึ้นไปจบยอดด้วยเม็ดน้ำค้าง ฉัตร หรือพุ่มข้าวบิณฑ์ตามแต่ดีไซน์นั้น กรณีพระบรมธาตุนครได้มีการเติมเอลเมนต์ที่เรียกว่า #ปทุมโกศ ขึ้นมาในตำแหน่งเหนือลูกแก้วคั่นปลี และมีการปรับเส้นทรงปลีเล็กน้อยเพื่อให้รับกับเอลเมนต์ใหม่นี้
ปทุมโกศ นี้มีลักษณะเป็นพานกลีบบัวหงาย จริง ๆ ก็อย่างฟอร์มพานทั่วไป การมีอยู่ของปทุมโกศ หรือพานนี้ หากมองในแง่ดีไซน์ผ่าน ๆ ก็เป็นปริศนา คือ ดูเหมือนเป็นการเพิ่มเอลเมนต์ใส่เข้ามาในยอดให้ยุบยับ ดูละเอียดปราณีตขึ้นแต่โดยไม่มีที่มีที่ไปเท่าไหร่
ในการบูรณะยอดพระบรมธาตุครั้งใหญ่เมื่อ ๒๕๓๗ ขณะเจ้าหน้าที่กำลังค่อย ๆ ทะยอยปลดแผ่นทองไล่จากยอดปลีลงมาถึงตำแหน่งปทุมโกศนี้ พบว่าแกนที่แผ่นทองหุ้มอยู่ซึ่งเป็นโลหะนั้นโคลง ๆ ตรวจพบว่ามีหมุดยึดสามารถถอดปลีในตำแหน่งเหนือปทุมโกศออกมาได้ เมื่อถอดปลีโลหะนั้นออก ก็พบว่ายังมีวัตถุบางอย่างถูกห่อด้วยผ้าส่าหรีเนื้อดีตั้งสูงขึ้นมาจากปทุมโกศ #ดุจเป็นยอดพระธาตุชั้นในที่ถูกซ่อนเอาไว้
ยอดพระบรมธาตุที่ถูกห่อด้วยผ้าส่าหรีเนื้อดีนี้ พอคลี่ผ้าออกก็พบว่ายอดนั้นทำด้วยแผ่นทองพันม้วนเป็นเกลียวขึ้นไป เหนือเกลียวแผ่นทองนั้นประดับด้วยแก้ว มีสายลูกปัดพันอยู่โดยรอบ จบด้วยดอกไม้ทองซึ่งทำเลียนอย่างดอกดาวเรือง เมื่อดูโดยภาพรวมเราจึงเข้าใจได้ทันทีว่ายอดชั้นในนี้ เป็นการแปลงบายศรีปากชามเครื่องสด ให้เป็นบายศรีทองคำ แทนใบตองด้วยแผ่นทอง ดอกบัวด้วยแก้ว และดอกดาวเรืองด้วยทองคำอีกทีที่ยอดสุด
เอลเมนต์ของปทุมโกศที่ปรากฏอยู่เหนือลูกแก้วคั่นปลีนั้นจึงไม่ได้ถูกแทรกเข้ามาเป็นดีเทลโดด ๆ #แต่ทำหน้าที่พานของบายศรีปากชามทองคำ ต่างเครื่องบูชาพระธาตุที่ไม่มีวันบุบสลายโรยรา หากยอดพระธาตุยังไม่ปรักหักพังลงมาเครื่องบูชานี้ก็ยังคงได้รับการพิทักษ์อยู่ในปลีโลหะสืบไป
ภาพ : หอจดหมายเหตุแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ สงขลา กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม
ขอบพระคุณ : คุณกษมาณัชญ์ นิติยารมย์ กรุณาเล่าเรื่องผ้าส่าหรีจากปากคำของ อ ก่องแก้ว วีระประจักษ์ครับ
เผยแพร่เนื่องในงานมรดกโลกวัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร นครศรีธรรมราช
เรื่ององค์ประกอบต่าง ๆ ของพระบรมธาตุนครโปรดดู – กระบวนพระศรีรัตนมหาธาตุ : คำบรรยายลักษณะแห่งพระบรมธาตุเจดีย์เมืองนครศรีธรรมราช จากเอกสารสมัยอยุธยา https://www.facebook.com/Arch.kidyang/posts/5505527169488781
