รูปนาคข้างหนึ่งครุฑไม่ยุทธนา – แสดงว่าใครมาสู่อาวาส – บรมธาตุขาดคิดริษยา…

ชิ้นส่วนหน้าบันของประตูเหมรังษีดั้งเดิม เก็บรักษาอยู่ที่วิทยาลัยศิลปหัตถกรรม จังหวัดนครศรีธรรมราช ชิ้นส่วนครุฑ นาค และพระเจดีย์ไม้แกะสลักชุดนี้เดิมเป็นชิ้นส่วนประดับหน้าบันประตูเหมรังษี ประตูระเบียงคดเข้าสู่พระบรมธาตุ ซึ่งมีลักษณะเป็นครุฑ ขนาบด้วยนาค ที่เหนือสุดเป็นรูปพระเจดีย์ซึ่งน่าจะแทนองค์พระบรมธาตุเจดีย์ พระธรรมรัตโนภาส (ประดับ มาพูล) เจ้าอาวาสวัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร ได้มอบให้กับวิทยาลัยศิลปหัตถกรรม จังหวัดนครศรีธรรมราช เพื่อเก็บรักษาและเป็นตัวอย่างกรณีศึกษางานช่าง

สันนิษฐานว่าชิ้นส่วนเหล่านี้น่าจะเป็นงานแกะสลักดั้งเดิมในรุ่นรัชกาลที่ ๖ ปัจจุบันมีการแกะใหม่ถอดแบบจากของเดิมประดับเอาไว้แทน พระครูวัตตจารีศีลสุนทร เมื่อครั้งยังเป็น พระเทพรัตนกวี (ก.ธรรมวร) ได้แต่งกลอนชมวัดพระบรมธาตุเมื่อ ๑๘ พฤษภาคม ๒๔๘๖ กล่าวถึงหน้าบันประตูเหมรังษีไว้เป็นคติธรรมดังนี้

…เป็นสิงโตข้างละตัว #หน้าจั่วกลาง

#รูปนาคข้างหนึ่งครุฑไม่ยุทธนา

แสดงว่าใครมาสู่อาวาส

บรมธาตุขาดคิดริษยา

อย่าว่าเราเหล่ามนุษย์แต่ครุฑฑา

กับนาคาเป็นคู่ศัตรูกัน

ยังละกรรมทำร้ายกันได้ขาด

บรมธาตุพูนผลกุศลขันธ์

ผู้เข้าไปในพระธาตุนิราศอัน-

ตรายสรรพทุกข์โศกโรคไม่มี…

โดยนัยว่าธรรมดานิยมทำภาพครุฑยุดนาค คือครุฑจับนาคเอาไว้ด้วยมือทั้ง 2 ตีนทั้ง 2 แสดงชัยชนะเหนือกว่า แต่ครุฑนาคที่ประตูเหมรังษีนี้ ต่างอยู่ต่างแยก ครุฑเหยียดเต็มที่หงายมือแบบฟ้อนรำไม่ได้จับนาคเอาไว้ ขณะที่นาคก็ขดกันอย่างอิสระอยู่ข้าง ๆ

เป็นเครื่องชี้ชวนให้พิจารณาว่าในเขตพระบรมธาตุนี้ แม้นศัตรูคู่อาฆาตแต่บางไหน ก็ละไว้จากความชิงชัง มนุษย์ที่จะล่วงเข้าไปในเขตพระธาตุพินิจแล้ววางจิตอกุศลลงเสีย