ภาพซ้าย) ลูกหลุมทางด้านซ้ายคนมุสลิมบ้านควน ตำบลคูเต่า อำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา เรียกว่า เลียงหัต หรือ “เลี่ยมหัต” คุณยุทธยา จิตต์โต๊ะหลำ มุสลิมบ้านหัวเขา ตำบลหัวเขา อำเภอสิงหนคร จังหวัดสงขลาให้ข้อมูลว่า “เลียงหัต” คนบ้านหัวเขาเรียกว่า “รุ้ง” ภาพขวา) คือ “กอตะ” ฝาครอบร่างมาหยัดของมุสลิมบ้านบน ตำบลบ่อยาง อำเภอเมือง จังหวัดสงขลา ด้านล่างไม่ได้ปิดแผ่นไม้
เมื่อวันเสาร์ที่ ๒๑ กันยายน ๒๕๖๗ ที่ผ่านผู้เขียนได้สูญเสียญาติผู้ใหญ่ซึ่งมีศักดิ์เป็นน้องของ “มะแก่” (ยาย) ในวัย ๖๗ ปี ผู้เขียนเรียกท่านว่า “โต๊ะสู” จึงได้เขียนเรื่องราวอันเกี่ยวข้องกับความตายของคนมุสลิมบ้านควน ตำบลคูเต่า อำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา (บ้านเกิดของท่าน) หรือมุสลิมลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา เกี่ยวกับคำศัพท์ มาให้อ่านกันครับ หากบทความนี้จะยังคุณความดีประการใด ขอเนี๊ยต (อุทิศ) ให้เป็นผลบุญกับ “โต๊ะสู”
เมื่อคนมุสลิมเสียชีวิตเราจะเรียกว่า “มาหยัด” เป็นคำที่มีรากมาจากภาษาอาหรับคือ “มัยยิต” ศาสนาอิสลามกำหนดให้ดำเนินการกับร่างของ “มาหยัด” ๔ ขั้นตอนด้วยกันคือ อาบน้ำศพ ห่อศพด้วยผ้าขาว (ผู้ชายสามชั้น ผู้หญิงห้าชั้น) สะมาหยัง(ละหมาด)ให้ศพและนำไปฝังที่สุสานเรียกว่า “กูโบร์” หรือ “กุโบร์” คำนี้มีรากมาจากภาษาอาหรับคือ “กุบูร” ต้องดำเนินการให้เสร็จภายใน ๒๔ ชั่วโมง
ขั้นตอนการอาบน้ำกับห่อผ้าขาวนั้นกลุ่มคนที่ทำจะเป็นเพศเดียวกับมาหยัด ส่วนการสะมาหยังนั้นเป็นหน้าที่ของผู้ชาย และการขุดหลุมฝังศพผู้ชายเป็นผู้ดำเนินการเช่นกัน ขุดหลุมเป็นรูปทรงสีเหลี่ยมพื้นผ้า ด้านกว้างอยู่ทางทิศเหนือกับทิศใต้ ส่วนด้านยาวอยู่ทางทิศตะวันตกกับทิศตะวันออก ความยาวของหลุมนั้นต้องยาวกว่าขนาดความสูงของมาหยัด
เมื่อขุดลงไปแล้วจะมีการเจาะลูกหลุมเข้าไปทางทิศตะวันตกของหลุม สืบเนื่องจากตามหลักศาสนาอิสลามนั้น ร่างของมาหยัดจะต้องนอนตะแคงขวา ศรีษะหันไปทางทิศเหนือ ปลายเท้าอยู่ทางทิศใต้ ผินหน้าไปยัง “กะบะฮ์” อาคารทรงสี่เหลี่ยมลูกบาศก์ ตั้งอยู่ที่นครมักกะฮ์ประเทศซาอุดิอารเบีย ซึ่งอยู่ทางทิศตะวันตกของประเทศไทย แล้วนำแผ่นกระดานที่ทำจากแผ่นไม้สามแผ่นมาประกอบต่อกัน มีลักษณะเหมือนประตู ปิดที่ช่องรอยต่อระหว่างลูกหลุมกับหลุมสี่เหลี่ยม
“ลูกหลุม” ดังกล่าวมุสลิมบ้านควนเรียกว่า “ เลียงหัต” หรือ “เหลี่ยมหัต” จากการสัมภาษณ์คุณอะบู อิสรอฟีล อัลฟะฏอนีย์ ผู้รู้ทางภาษามลายูและอาหรับให้ข้อมูลว่า คำนี้เป็นการเรียกตามภาษามลายูกลางกับคำภาษาอาหรับรวมกัน ซึ่งในภาษามลายูกลางก็เรียกรวมแบบนี้เช่นกัน “Liang Lahat” (Liang เลียง แปลว่า หลุม และ Lahat ภาษาอาหรับ แปลว่า หลุม) และ คุณอัคตัรมีซี อาฮามะ ให้ข้อมูลเพิ่มเติมว่า ภาษามลายูถิ่นปตานี(แกแจะนายู) จะเรียกว่า “ลีแย ลาหัต”
จากการสำรวจภาคสนามของผู้เขียนพบว่า การขุดหลุมฝังศพแบบบ้านควนจะทำได้ในกรณีที่ดินมีลักษณะเป็ยดินเหนียว และหมู่บ้านที่กูโบร์มีลักษณะเป็นดินรวน อาจเป็นดินทราย จะมีการขุดหลุมอีกแบบ มีข้อมูลดังนี้
ขุดหลุมเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้าแบบบ้านควน แต่แทนที่จะเจาะลูกหลุมด้านข้าง จะใช้การขุดลูกหลุมตรงกลางแทน ให้มาหยัดนอนแบบเดียวกับข้อมูลการฝังของบ้านควนดังที่กล่าวไปแล้ว การขุดแบบนี้ต้องมีการทำฝาครอบ เรียกว่า “กอตะ” ในทางภาษานั้น “กอตะ” เป็นคำเรียกที่มีรากมาจากภาษามลายูกลางคือ “Kotak” มีความหมายว่า “กล่อง” คุณอัคตัรมีซี อาหามะ ให้ข้อมูลว่า ภาษามลายูปตานี(แกแจะนายู) เรียกว่า “กอเตาะ”
“กอตะ” ของมุสลิมบ้านลำธาร์ ตำบลโคกสัก อำเภอบางแก้ว จังหวัดพัทลุง ใช้เมื่อมีการขุดหลุมแบบเจาะหลุมตรงกลาง ส่วนแผ่นไม้ในภาพใช้กับกรณีที่มีการขุดลูกหลุมแบบเจาะไปทางด้านข้างหลุมฝั่งทิศตะวันตก
“กอตะ” ที่ใช้ครอบร่างมาหยัดนี้จะแบ่งเป็นสองส่วนคือ ๑.นำแผ่นไม้สี่เหลี่ยมจัตุรัสสองแผ่นทำเป็นด้านกว้าง ประกอบกับแผ่นไม้สี่เหลี่ยมผืนผ้าสองแผ่นทำเป็นด้านยาว ได้กล่องไม้สีเหลี่ยมผืนผ้า โดยข้างล่างจะไม่มีการตอกแผ่นไม้ทับไว้ ๒.ทำฝาครอบเป็นทรงจั่วสามเหลี่ยมเหมือนหลังคาบ้าน หรือเป็นแผ่นไม้สีเหลี่ยมผืนผ้าธรรมดาก็ได้ สองส่วนนี้ทำแยกกันไม่ตอกให้ติดกันแต่อย่างใด เมื่อจัดการมาหยัดในนอนในลูกหลุมเสร็จนำกล่องไม้ตามข้อหนึ่งมาครอบลง แล้วนำส่วนฝาครอบมาปิดข้างบน การที่ทำแยกกันเพราะต้องการให้มันใจว่าเมื่อครอบลงแล้ว จะไม่โดนร่างมาหยัด เพราะหากโดนจะทำให้ร่างมาหยัดอาจนอนคว่ำหน้าได้ เพราะต้องให้นอนตะแคงขวางดังที่กล่าวมาข้างต้น แล้วฝังดินกลบหลุมไม่มิดชิด
และบางหมู่บ้านจะไม่ขุดลูกหลุมตรงกลางก็มีเช่นกัน โดยทำ “กอตะ” ให้มีลักษณะแบบเดียวกับ “หีบศพ” หรือ “โลงศพ” ฝาครอบทำแบบเดียวกับ “กอตะ” ข้างต้น ร่างของมาหยัดจะนอนตะแคงขวาผินหน้าไปทางกะบะฮ์เช่นเดียวกันใน “กอตะ” นำฝามาปิดแล้วทำการฝังกลบ การใช้ “กอตะ” แบบนี้ร่างของมาหยัดจะไม่ได้นอนบนพื้นดินโดยตรงแบบสองวิธีแรก แต่ทั้งสามรูปแบบจะเห็นได้ว่าดินที่กลบลงไปนั้น ไม่ได้ทับร่างของมาหยัดทุกกรณี
อย่างไรก็ดี “กอตะ” นอกจากใช้เรียก “ฝาครอบ” หรือ “หีบศพ” แล้ว ยังใช้เรียก “กล่อง” ไม้มีลักษณะเป็นทรงสีเหลี่ยมผืนผ้า มีลิ้นชัด เป็นอุปกรณ์ที่ชาวประมงใช้สำหรับใส่ ใบจาก ยาเส้นและหมากพลู รวมถึงเครื่องมือต่าง ๆ เมื่อยามออกทะเลหาปลา ใช้เป็นหมอนหนุนนอนบนเรือ หรือหากเรือเกิดล่มใช้เกาะเป็นทุ่นลอยคอในทะเลได้ เพราะทำจากไม้ที่มีน้ำหนักเบาลอยน้ำ หรืออาจใช้ใส่สิ่งของไว้ที่บ้านก็ได้เช่นกัน
“กอตะ” ของคุณตาโฮ่(กงโฮ่)ที่บ้านจีนม.๖ ต.คูเต่า อ.หาดใหญ่ จ.สงขลา คุณตาบอกว่าน่าจะอายุเกินร้อยปีได้ ปัจจุบันคุณตาอายุ๘๕ปี ลงข้อมูลครั้งเเรกใน https://www.facebook.com/photo?fbid=2495488617212754&set=gm.414054762633586&idorvanity=250904708948593
คำศัพท์เกี่ยวเนื่องกับความตายของคนมุสลิมบ้านควน หรือ คนมุสลิมลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา ดังที่ยกมานำเสนอนี้ ถือได้ว่าเป็นมรดกทางวัฒนธรรมเรื่องภาษา ที่สะท้อนอัตลักษณ์และตัวตนของพวกเราได้อย่างมีเอกลักษณ์เฉพาะตนแต่ร่วมรากกับมลายูกลุ่มอื่น ๆ เป็นการเรียกที่ใช้ทั้งคำมลายูผสมคำอาหรับ บ้านของท่านผู้อ่านเรียกว่าอะไรกันบ้างครับ ชวนมาร่วมแลกเปลี่ยนความรู้กันครับ ซึ่งผู้เขียนเชื่อว่าจะเป็นการช่วยบันทึกคำเรียกเหล่านี้ไว้ได้อีกทางหนึ่งครับ
ขอขอบคุณ
คุณอะบู อิสรอฟีล อัลฟะฏอนีย์
คุณอัคตัรมีซี อาหามะ
คุณจันทรัสม์ จันทรทิพรักษ์
คุณยุทธนา จิตต์โต๊ะหลำ
